Interview met professor levenslooppsychologie dr. Nele Jacobs

Pascale Bruinen interviewt Nele Jacobs, professor Levenslooppspychologie bij de Open Universiteit en in die hoedanigheid verantwoordelijk voor de master afstudeervariant Levenslooppsychologie. Haar interesse ligt vooral op het vlak van positieve geestelijke gezondheid in het dagelijks leven. Een gesprek over floreren, veerkracht en de positieve gezondheidseffecten van positieve emoties.

Levenslooppsychologie is voor veel mensen onbekend terrein. Wat houdt het in?

Levenslooppsychologie houdt zich bezig met de ‘normale’, zeg maar functionele psychologische ontwikkeling van de mens door alle levensfases heen. Levenslooppsychologie is verwant aan de  ontwikkelingspsychologie; ontwikkelingspsychologie richt zich echter met name op de fases tot jong volwassenheid en heeft vooral aandacht voor biologische factoren. Levenslooppsychologie is breder en gaat over de hele levensloop van jong tot oud met bijzondere aandacht voor de omgeving en voor de vraag welke omgevingsfactoren van invloed zijn op onze ontwikkeling.

Als je kijkt naar jouw carrière in de levenslooppsychologie, springt daar dan iets uit?

Voor mij springen er twee dingen uit. Het intrigeert me dat het ervaren van positieve emoties wordt bepaald door invloeden vanuit de omgeving, invloeden die van kinds af aan zijn ontstaan en van nu. Daarnaast springt er voor mij uit dat zingeving oftewel psychologisch welbevinden heel belangrijk is. Dat heeft ook met mijn eigen levensfase te maken. Ik zie wat er allemaal voorbij en gerealiseerd is. Maar ik stel mezelf ook de vraag wat ik nog allemaal wil doen. Zingeving is een terrein dat ik steeds interessanter vind. Zo hebben we op basis van Amerikaans onderzoek een protocol ontwikkeld waarin we gedurende acht weken kinderen talentgericht les hebben gegeven om ze op het pad naar zelfontwikkeling te zetten. De wereld is voor jongeren veel complexer geworden, er zijn veel meer prikkels en het is lastig om daar een houding in te vinden. Je leert dat ook nergens. Ik vind het inspirerend om jonge mensen de handvatten te geven om een bewuste keuze te kunnen maken.

Hoe is jouw belangstelling ontstaan voor jouw specifieke vakgebied?

Mijn eerste werkervaring, ik was toen net afgestudeerd, was op een palliatieve zorgafdeling en volgens mij is daar al de kiem gelegd voor mijn interesse in het vakgebied van de Levenslooppsychologie. Wat me daar vooral heeft geraakt, is het gegeven dat de stervensfase weliswaar de meest droevige en moeilijke periode uit iemands leven is, maar er desondanks ook nog veel ruimte is voor positieve emoties, zoals een stukje dankbaarheid voor wat het leven gebracht heeft alsmede genegenheid en verbondenheid tussen mensen. Ik zag daar dat je die verschillende emoties naast elkaar kunt hebben.

Dat had je niet verwacht?

Nee, en mede daarom heb ik dat werk wel als intens maar niet als zwaar ervaren.

Er is wetenschappelijk aangetoond dat positieve emoties een positief effect hebben op je gezondheid. Kun jij dit nader toelichten?

Dat is inderdaad wetenschappelijk aangetoond. Positieve emoties hebben weldadige effecten voor het lichaam, ze versterken het immuunsysteem, verlagen de bloeddruk en dergelijke. Daarnaast toont recent onderzoek aan dat positieve emoties ook betekenisvol bijdragen aan onze geestelijke gezondheid. Dat positieve emoties positieve gezondheidseffecten hebben wordt theoretisch onderbouwd door de broaden and build theorie. Die gaat ervan uit dat als mensen positieve emoties hebben, ze ook meer open staan voor de omgeving en meer bereid zijn om nieuwe gedragingen uit te proberen. Je hebt dan een open blik. Als je positieve emoties ervaart, merk je dat je creatiever bent, je meer kennis vergaart en meer sociale contacten hebt. Die heb je vervolgens nodig bij tegenslag. Doordat je door je positieve emoties bepaalde vaardigheden hebt ontwikkeld en diverse personen in je omgeving hebt verzameld, zijn die hulpbronnen beschikbaar wanneer je ze nodig hebt. Dat zorgt voor een betere lichamelijke en geestelijke gezondheid. Uit andere takken van onderzoek zien we dat mensen die daarentegen vast blijven zitten in negatieve gedachten en negatieve emoties vaker een risico lopen op angststoornissen en depressie. Het is dan de kunst om op een bepaald moment uit die negatieve gedachtenspiraal te komen.

Kan een pessimist optimistisch worden?

Dat kan. Er is onderzoek van hoogleraar Experimentele Gezondheidspsychologie Madelon Peters van de Universiteit Maastricht waaruit blijkt dat er strategieën bestaan om een optimistische stijl aan te leren. Een mate van verschuiving daarin is mogelijk via frequente visualisatie-oefeningen. De bedoeling is dan om zo concreet mogelijke visualisaties te doen waarin je echt een toekomstbeeld voor je ziet en voelt hoe het zou kunnen zijn als er op bepaalde gebieden een positieve verandering zou plaatsvinden. Die visualisaties hebben een effect op het teweegbrengen van een meer optimistische kijk.

Waardoor wordt bepaald of we positieve emoties ervaren?

Uit onderzoek naar het ervaren van positieve emoties in het dagelijks leven bij tweelingen blijkt dat erfelijke factoren hier nauwelijks een rol in spelen. Het ervaren van positieve emoties wordt door omgevingsfactoren en context bepaald. In dat onderzoek hebben we verschillende soorten positieve emoties bij elkaar genomen. Positieve emoties kunnen immers onder andere ingedeeld worden in high arousal en low arousal positieve emoties. Met arousal bedoelen we energie. De low arousal positieve emoties brengen kalmte en rust, de high arousal positieve emoties brengen opgewektheid en uitbundigheid. Daar ik denk dat ze allemaal wel in bepaalde mate bijdragen aan dat algemeen gevoel van welbevinden zou het wel interessant zijn om per specifieke positieve emotie na te gaan in welke mate deze door erfelijke factoren en/of omgevingsfactoren beïnvloed wordt. Als positieve emoties door factoren uit de omgeving beïnvloed worden, geeft dat immers ook mogelijkheden om zelf bewust op zoek te gaan naar die positieve emoties.

Is het kunnen voeren van de eigen regie over je leven ook een factor die bijdraagt aan welbevinden?

Als mensen het gevoel hebben dat ze autonomie hebben over belangrijke aspecten van hun leven gaat dat inderdaad gepaard met meer welbevinden. Uit recent onderzoek blijkt dat het gevoel van zelf keuzes te kunnen maken fluctueert doorheen de levensloop. Op sommige momenten hebben mensen het gevoel zelf hun leven te kunnen sturen, op andere momenten is dat gevoel minder aanwezig. Het belang van autonomie over de eigen levensloop sluit ook aan bij het mensbeeld dat ik voor ogen heb. Toen ik nog studeerde werd ik getroffen door het gedachtengoed dat vorige eeuw werd ontwikkeld door Carl Rogers. Hij stelt dat het inherent is aan de mens om te streven naar zelfontplooiing.

Persoonlijke tegenslag leidt tot negatieve emoties. Als je de tegenslag weer te boven komt, heb je veerkracht. Speelt erfelijke aanleg daarin een rol?

Mensen verschillen in de mate waarin ze veerkrachtig met tegenslag omgaan. Een stukje is inderdaad genetisch bepaald maar veerkracht wordt ook beïnvloed door ervaringen uit het verleden. Onder veerkracht verstaan we psychologische flexibiliteit: ben je in staat om op basis van wat er is gebeurd jouw toekomstbeeld bij te sturen? Het gaat dan om de mogelijkheid om te kunnen accepteren wat heeft plaatsgevonden. Er bestaat de neiging om te ontkennen, te verdringen, te negeren. Maar beter is om die negatieve emoties toe te laten voor wat ze zijn. En van daaruit kun je je dan de vraag stellen hoe je je toekomstbeeld kunt reconstrueren rekening houdend met wat zich heeft voorgedaan. Sommige mensen sturen dan hun leven bij omdat ze hun prioriteiten hebben herschikt. Dat vergt moed en dingen durven loslaten. Dat is heel moeilijk, vooral als je al eerder een bepaalde stabiliteit hebt moeten loslaten doordat je een verlies hebt moeten ervaren.

Wat is het verschil tussen veerkracht en posttraumatische groei?

Posttraumatische groei is als je er sterker uit komt nadat je een trauma of een negatieve gebeurtenis hebt meegemaakt. Dat kan op spiritueel of sociaal vlak zijn, bijvoorbeeld omdat je een nieuwe ontdekking voor jezelf doet. Die groei kan zich immers in verschillende levensdomeinen voordoen. Veerkracht kan leiden tot posttraumatische groei en daar aan bijdragen. Mensen die kunnen accepteren wat heeft plaatsgevonden, mensen die mindful zijn en een optimistische kijk op de toekomst hebben zijn degenen die posttraumatische groei kunnen doormaken. Zij zien een toekomst die voor hen nog steeds waardevol is, ondanks dat wat gebeurd is. Dat vergt dat je breder kijkt naar je eigen leven.

Hoe moeten we omgaan met negatieve berichtgeving in de media zodat we ons welbevinden niet in negatieve zin laten beïnvloeden?

We zijn van nature geneigd om ons eerder te richten op negatieve dingen. Deze roepen negatieve emoties op en die blijven vaker langer hangen, dat is evolutionair zo bepaald. Maar dan kun je je realiseren dat je in staat bent om deze negatieve emoties te counteren door bewuster positieve emoties te zoeken. Zo raak je meer in balans. Laat de negatieve emoties gewoon binnen komen maar probeer daarna bewust positieve emoties op te roepen, daar moet je dan actief naar op zoek gaan. Bijvoorbeeld door naar de sportschool te gaan, een warm bad te nemen of een goede vriendin te bellen.

Geluk, wat versta jij daaronder?

Filosofen willen geluk graag vangen in een allesomvattende definitie waarbij ze denken aan vervolmaking, je potentieel ontwikkelen en zingeving. In de wetenschap willen we alles juist opdelen in kleinere meetbare stukjes. Wij kijken niet zozeer naar de term geluk maar naar de term welbevinden. Welbevinden kunnen we in drie dimensies opdelen: emotioneel welbevinden oftewel de mate waarin iemand positieve emoties ervaart, psychologisch welbevinden dat verwijst naar zingeving en sociaal welbevinden dat te maken heeft met maatschappelijke aspecten zoals deel uitmaken van een gemeenschap. Die drie dimensies hangen nauw met elkaar samen. Mensen ervaren welbevinden in verschillende mate. Ook daar speelt een genetische factor in mee. Ook is onderzocht of mensen vanuit een bepaalde blik naar hun leven kijken en of dat verschil maakt voor hun welbevinden. Kijken ze naar het heden met de ervaringen uit het verleden? Of meer met de blik naar de toekomst? Uitkomst van dat onderzoek is dat het om de balans gaat tussen beide, een vermenging tussen beide blikken is optimaal voor je welbevinden.

Waar word je zelf het gelukkigst van?

Als ik voel dat ik iets kan bijdragen aan het welbevinden en de positieve emoties van anderen.

Welke onderzoeksconclusies op jouw vakgebied zijn praktisch toepasbaar voor iedereen?

Op basis van eigen onderzoek weet ik dat het belangrijk is om te kijken naar die dingen die in het dagelijks leven gepaard gaan met positieve emoties. Dat is voor iedereen anders. Probeer daar zicht op te krijgen en stel je vervolgens de vraag:  hoe kun je je dagelijks leven met kleine wijzigingen zodanig veranderen zodat je frequenter positieve emoties ervaart? Daarbij kun je overkoepelend kijken naar wat voor jou belangrijk is. Stel jezelf de vraag: voor welke waarden leef ik eigenlijk? En gebruik de antwoorden dan ook om je keuzes te maken. Zo doe je een stukje zelfonderzoek, eventueel samen met een levenslooppsycholoog. Op de palliatieve zorgafdeling waar ik gewerkt heb, heb ik gezien dat een betekenisvolle invulling van het leven uniek en persoonsgebonden is. .Zo was er op de afdeling een meneer die een uitgeverij had en elk jaar een boek uitgaf dat echt bekend was. Ik had veel gesprekken met die man tijdens zijn laatste dagen. Hij deed niets liever dan al die jaargangen doornemen en vertellen hoe die tot stand waren gekomen. Daar lag voor hem de betekenis van zijn leven. Dat kun je dus niet invullen voor anderen vanuit je eigen waarden.

Floreren is ook een term die geregeld wordt gebruikt in jouw vakgebied. Wat versta je daar onder?

Floreren betekent optimaal functioneren. Iemand die floreert gebruikt zijn hele potentie en ervaart daarnaast een heel breed gamma aan positieve emoties. Een van de kenmerken is dat je het gevoel hebt dat je in een flow zit, dat alles vanzelf gaat en dat je energie haalt uit wat je doet.

Welk cijfer tussen 1 en 10 geef je jezelf op de floreerladder?

(breed lachend) Dan zit ik wel op de 8 denk ik, al schommelt dat soms ook hoor. Ik ben een zondagskind, ik ben er dankbaar voor dat alles tot nu toe zo voorspoedig is verlopen. Dat ik van mensen op de juiste momenten duwtjes in de rug heb gekregen. Je creëert zelf mogelijkheden, maar je moet ook de mogelijkheden krijgen.

Hoe neem jij belangrijke beslissingen?

Bij het nemen van beslissingen ben ik eigenlijk heel intuïtief en gevoelsmatig. Pas achteraf laat ik mijn cognities, mijn verstand erover heen gaan. Ik heb dan het idee dat ik die cognitieve kant erbij moet betrekken. Dan denk ik dat het een goede strategische keuze zou zijn om iets te doen maar eigenlijk is dat voor mij nooit een goede raadgever geweest. Gebaseerd op mijn ervaringen uit het verleden weet ik dat mijn gevoel mij nog nooit in de steek heeft gelaten en eigenlijk zou ik daar ook in de toekomst op moeten blijven vertrouwen, denk ik zo.

Wat is jouw persoonlijke drijfveer?

De zorg voor anderen. Ik hoop te kunnen bijdragen aan groei en welbevinden van andere mensen. Dat heb ik destijds op die palliatieve afdeling al duidelijk ervaren. In mijn huidige werk zit dit aspect ook. Ik werk met een groep heel goede jonge mensen en ik zit op een positie in de universiteit waarin ik veel mogelijkheden heb om hen te stimuleren en hen te faciliteren. De Open Universiteit wil groeien in de toekomst en daar worden graag bepaalde targets aan gekoppeld en bepaalde organisatiestructuren voor ontwikkeld. Voor mij zit de groei van een organisatie niet zozeer in andere structuren, maar veel meer in de mensen zelf. Draag zorg voor jouw medewerkers, zorg ervoor dat ze zich optimaal kunnen ontwikkelen in een veilige klimaat, moedig hen aan om nieuwe dingen uit te proberen en met een dergelijk personeelsbeleid volgt de groei van de organisatie dan wel vanzelf. Dat is mijn overtuiging.

Welk advies heb je tenslotte voor de lezers van dit interview?

Kijk naar wie je zelf bent en blijf daar bij. Doe wat je blij maakt. Vertrouw erop dat je dan in een flow zult komen!