Interview sportspychologen Afke van de Wouw en Yara van Gendt

Wat hebben Wayne Rooney, Epke Zonderland, Mark Tuitert, Dries Mertens, Pieter van den Hoogeband, Louis van Gaal, Erben Wennemars en Novak Djokovic met elkaar gemeen, behalve dat ze allemaal werkzaam zijn (geweest) in de topsport? Ze gebruiken allemaal visualisatie als instrument om hun sportprestaties nog verder te verbeteren. Sportpsychologen en performance coaches Afke van de Wouw en Yara van Gendt van WOUW Performance Coaching gevestigd in het innovatiecentrum van de KNVB Campus in Zeist weten daar alles van. Een interview over de praktische toepassing én verrassende resultaten van visualisatie – het (re)creëren van een gewenste ervaring in gedachten waarbij zoveel mogelijk gebruik wordt gemaakt van alle zintuigen – binnen de sport en de gezondheidszorg.

Afke van de Wouw, van origine fysiotherapeut, studeerde Bewegingswetenschappen met als hoofdrichting Sportpsychologie. Met haar bedrijf WOUW Performance Coaching werkt ze voor sportorganisaties zoals NOC*NSF, sportbonden en NLcoach. Ook geeft ze lezingen en cursussen voor sporters, trainers, coaches en (para)medici en begeleidt ze sporters, teams en coaches met name in het voetbal. Yara van Gendt heeft een master sport- en prestatiepsychologie afgerond aan de Universiteit van Amsterdam. Daarvoor heeft ze sociale-, arbeids & organisatiepsychologie gestudeerd aan de Universiteit van Utrecht. In 2018 heeft ze de Postacademische Opleiding tot Praktijk Sportpsycholoog aan de VU afgerond wat haar de titel SPORTPSYCHOLOOG VSPN® geeft. Yara is gefascineerd door het gegeven dat succes en falen verklaard én beïnvloed kunnen worden door je brein.

De proeftuin Revalidatie in Beeld (RIB) van Behandel Centrum Brabant (een organisatie die geriatrische revalidatiezorg verleent en een samenwerking is van Volckaert, De Riethorst Stromenland en Schakelring) onderzocht of implementatie van mentale en motor visualisatieoefeningen binnen de Schakelring kan bijdragen aan het herstel van cliënten die een nieuwe heup en een nieuwe knie hebben gekregen. WOUW Performance Coaching maakte deel uit van deze pilot waarbij het programma bestond uit ontspanningsoefeningen (inbeelden van favoriete plek), motorische verbeeldingsoefeningen (bijvoorbeeld het in de verbeelding oproepen van een normaal looppatroon) en oefeningen gericht op het verminderen van pijn. Daartoe werd een groep van 40 cliënten die deze visualisaties deden vergeleken met een even grote groep die deze niet hadden gedaan (controlegroep). Uit het onderzoek is gebleken dat de patiënten met een knieprothese die wel hadden gevisualiseerd een tweetal testen na verloop van tijd significant sneller konden uitvoeren dan de controlegroep. De groep heuppatiënten die had gevisualiseerd kon de beide testen eveneens sneller uitvoeren dan de controlegroep, zij het dat hier net niet een significant verschil werd gemeten. Ook bleek de ervaren pijn in de beide groepen die hadden gevisualiseerd significant minder dan in de controlegroep.

Naar aanleiding van de uitkomsten van dit onderzoek is het de ambitie van Behandel Centrum Brabant om het geleide visualisatie en motor imagery programma uit te breiden naar dezelfde doelgroep bij de twee andere aangesloten zorgorganisaties en te verkennen of er ook verbreding mogelijk is naar andere doelgroepen.

Alle reden dus voor Pascale Bruinen om het gesprek aan te gaan met Afke en Yara!

Afke, jij hebt veel ervaring opgedaan met het coachen en begeleiden van Olympische sporters en voetballers van eredivisieclubs. Wat zijn jouw ervaringen met het toepassen van visualisatie in de sport?

Bij individuele sporten zie je dat er meer gebruik wordt gemaakt van visualisatie om prestaties te verbeteren. Dat komt omdat individuele sporten een vaststaande cyclus kennen. Deze sporters weten dus precies wat ze op welk moment moeten doen, denk dan bijvoorbeeld aan topturner Epke Zonderland. Bij een teamsport als voetbal zijn er meer, ook onverwachte, situaties denkbaar. Dan werk je met what if scenario’s, bijvoorbeeld wat als we achter komen te staan, wat als ik een penalty moet nemen enzovoorts. Bijna alle voetballers denken de avond van tevoren al na over de wedstrijd, bijvoorbeeld als ze in bed liggen, en nemen dan diverse scenario’s door. Maar daar zit niet echt structuur of training in. De Engelse voetballer Wayne Rooney (voormalig speler van Manchester United en Everton en als ex-international topscorer aller tijden, redactie) gebruikt visualisatie wel als tool om zijn prestaties te optimaliseren. Ook Nike heeft een mooi filmpje opgenomen met Bayern München voetballer Lewandowski waarin mooi wordt uitgelegd wat visualisatie is. Nike noemt dit Train your brain like a muscle. Dus je ziet wel dat visualisatie steeds vaker wordt toegepast. Voorheen was het zo dat mensen naar een sportpsycholoog gingen als ze een probleem hadden. Nu is het steeds meer aan het opschuiven naar prestaties verbeteren, bijvoorbeeld door het toepassen van visualisaties.

Wat vinden mensen ervan als visualisatie ter sprake komt?

Afke: Ik breng visualisatie als onderdeel van prestatie, daarom noem ik visualisatie een vorm van performance coaching. Soms ervaar ik wel wat weerstand omdat mensen denken dat het zweverig is, maar als ik uitleg hoe het werkt en vertel dat prestaties erdoor verbeteren begrijpen mensen dat het praktisch toepasbaar is. Dat helpt.

Is visualisatie bij Olympische sporters inmiddels ook een vrij normale tool om prestaties te verbeteren?

Afke: Jazeker! Steeds meer sporters durven er nu ook mee naar buiten te komen. Toen ik bij NOC*NSF zat was er voor Olympische sporters ook de mogelijkheid gecreëerd om een onderdeel visualisatie te doen. Maar het is altijd aan de sporter zelf om te kijken of hij of zij het daadwerkelijk wil gebruiken.

Betreft het hier altijd een geleide vorm van visualisatie? Met andere woorden, krijgt de sporter dan iets aangereikt waarop ingesproken tekst staat die hem of haar meeneemt in de verschillende stappen tijdens zo’n visualisatie?

Afke: Ja. We hebben drie soorten visualisaties. Eentje voor peak performance (topprestaties), eentje voor recovery (herstel) en eentje voor rehab (revalidatie). Die hebben we opgenomen en op een usb-stick gezet en die stick werd uitgedeeld aan alle sporters van het Nederlandse Olympische team.  Daarbij hebben we gezien dat die sporters die er vooraf al van hadden gehoord deze visualisaties eerder daadwerkelijk gingen gebruiken dan de sporters die daar nog nooit eerder kennis van hadden genomen. Dus een zekere begeleiding en uitleg daarbij is belangrijk voor de kans van slagen, met name moeten we zorgen dat de sporters snappen hoe het werkt. Je ziet ook dat sommige sporters met de opgenomen oefeningen beginnen en vervolgens de usb-stick niet meer nodig hebben omdat ze het zelf gaan doen.

Kunnen jullie uitleggen waarom visualisaties werken?

Yara: Uit onderzoek is gebleken dat het voor je hersenen niet uitmaakt of je de beweging in het echt doet of dat je je inbeeldt dat je een beweging uitvoert. In beide gevallen zijn dezelfde hersengebieden actief en in beide gevallen worden dezelfde verbindingen gelegd in je brein. Er zijn ook onderzoeken gedaan waarbij bleek dat de spierkracht toenam ten gevolge van het enkel uitvoeren van visualisatieoefeningen. Dat verbaast heel veel mensen wel, veel mensen geloven daar niks van. Maar als ze het dan echt gaan doen, zien ze dat het werkt. Zo leren ze dat ze veel vaker kunnen trainen dan alleen die keren op het veld. Visualiseren kun je immers op elk moment van de dag doen.

Op welke manieren is visualisatie inzetbaar?

Yara: Visualisatie kun je op drie manieren inzetten. Bij de geleide visualisatie wordt een ontspannend beeld opgeroepen, bijvoorbeeld van een favoriete plek of van je laatste vakantie. Door de ontspanning komt het lichaam tot rust en dat leidt tot sneller herstel, betere slaap en vermindering van pijn. Motorische visualisaties zijn gericht op de bewegingen die je met fysiotherapie doet in het kader van revalidaties. Je visualiseert dan bijvoorbeeld hoe je normaal moet lopen. Gebleken is dat de fysiotherapiesessies dan effectiever zijn, mensen hebben minder angst voor de fysiotherapie en hebben minder medische zorg nodig. En tenslotte zijn er helende visualisaties die onder andere leiden tot snellere wondgenezing.

Afke: Wondgenezing gaat beter door ontspanning, zo blijkt uit onderzoek. Mensen die pijn hebben willen daarvan af, door het innemen van medicatie maar ook door het aannemen van een zogenoemde antalgische houding (houding waarin de pijn het minst gevoeld wordt, redactie). Fysiek nemen ze zo afstand van de pijn en dat werkt averechts. Door de visualisatieoefening breng je je aandacht er juist naar toe. Waar zit die pijn precies, hoe diep? Wat voor pijn is het, voelt het warm? Door ontspanning worden vaten wijder, daardoor ontstaat er een betere doorbloeding, komen er meer voedingsstoffen en worden afvalstoffen beter afgevoerd. Dat alles bevordert de genezing. Martine Busch van het Van Praag Instituut heeft ook veel onderzoek naar visualisatie gedaan en daaruit blijkt dat visualisatie leidt tot een kortere operatieduur, minder bloedverlies, minder misselijkheid en minder medicatie. Dat zijn allemaal zeer positieve gevolgen voor de gezondheid die bovendien tot veel geldbesparing kunnen leiden.

Wat vinden artsen van visualisatie?

Afke: Ik geef les aan sportfysiotherapeuten en orthopeden. Na een congres is er wel eens een orthopeed naar me toe gekomen die zei: ‘Interessant verhaal, maar er zit natuurlijk ook een hele persoon achter die knie hè?’ Dat is veelbetekenend. Maar artsen hebben doorgaans ook weinig tijd om te besteden aan een patiënt. Ik denk dat de meeste artsen wel begrijpen dat er meer is dan een pil en een mes. Martine Busch van het Van Praag Instituut geeft visualisatieles aan verpleegkundigen en sportartsen in opleiding dus in die zin zit er wel beweging in.

Hebben jullie zelf ervaring met visualisatie?

Afke: Ik heb zelf twee hartoperaties gehad en voorafgaand daaraan heb ik ontspanningsoefeningen met behulp van visualisatie gedaan. Die hebben mij heel erg geholpen om ontspannen die operaties in te gaan, mezelf over te geven en vertrouwen te hebben.

Yara: Ik gebruik helende visualisaties – healing imagery – omdat ik veel last heb van hoofdpijnen vanuit mijn nek door een ongeluk.  Dan ga ik in gedachten naar die pijnlijke plek toe en sta ik stil bij wat ik ervaar. Hoe voelt die pijn precies? Waar zit die? In eerste instantie wordt de pijn dan veel heftiger maar daarna wordt deze stukken zachter. Maar ik gebruik het voornamelijk voor het sporten. Ik doe aan hockey en geef strafcorners aan. Dat is een vaste actiebeweging die ik vaak visualiseer waarbij ik verschillende scenario’s doorneem en alvast in gedachten voor me zie wat ik dan doe.

Hoe doe je deze sportvisualisaties precies?

Yara: Meestal doe ik ze de avond van tevoren, als ik in bed lig en de spanning voel voor de dag van de wedstrijd. Ik sluit dan mijn ogen en zoek ontspanning door mijn handen op mijn buik te leggen en een aantal malen diep in en uit te ademen. Vervolgens zie ik het veld en de spelers voor me, ik zie wat voor weer het is, hoe de speler op me afkomt en wat ik dan doe. Ik voel dan al dezelfde gezonde spanning in mijn lijf als die ik op het echte moment zou voelen.  Die ontspannen staat voorafgaand aan de visualisatie en tegelijkertijd de kriebel in mijn buik van gezonde spanning, die readiness, gaan voor mij in een visualisatie op een wonderlijke manier samen.

Wat merk je in je sportprestaties van de toepassing van visualisaties?

Yara: Ik merk vooral de snelle herkenning van bepaalde situaties. Dan denk ik ‘O ja, dat heb ik al bedacht’. Vaak heb ik de neiging om een bepaalde beweging te doen en als ik die vooraf gevisualiseerd heb, ervaar ik dat die mij gemakkelijker afgaat in de wedstrijd.  Zo kom ik in spelmomenten veel sneller tot de juiste beslissing.

Hoe nu verder?

Afke: We kijken of binnen de Schakelring ook een andere doelgroep aangeboord kan worden dan mensen met een nieuwe knie of heup, bijvoorbeeld mensen die een CVA hebben gehad (CVA staat voor Cerebro Vasculair Accident waarbij een deel van de hersenen opeens te weinig of geen zuurstof krijgt hetgeen kan leiden tot een herseninfarct of een hersenbloeding, redactie).

Verder zijn we bezig met een orthopeed in Nieuwegein en een fysiotherapiepraktijk in Utrecht voor mensen – vaak topsporters – die afgescheurde kruisbanden hebben. Daar willen we de patiënten, liefst al voorafgaand aan de operatie, visualisatieoefeningen laten doen. We willen ook graag fysiotherapeuten opleiden zodat deze de visualisatieoefeningen kunnen opnemen in hun protocollen.

Tot slot: Welk advies op het vlak van visualisatie zouden jullie aan de lezers willen geven?

Afke: Op de website van sportsimagery.nl kun je mp3-bestanden downloaden van allerlei soorten visualisaties. Dat betreft oefeningen die we destijds voor de Nederlandse Olympische ploeg hebben ontwikkeld en die voor iedere sport toepasbaar zijn. Bovendien vind je op deze site praktische visualisatietips als je er zelf mee aan de slag wilt. Zo kun je het beste in een rustige omgeving beginnen, doe de visualisatie het liefst met oordopjes in en vanuit een ontspannen staat. Ook is regelmaat belangrijk. Het liefst doe je visualisaties elke dag of om de dag.

Yara: Kijk ook eens naar het Nikefilmpje van Bayern München voetballer Lewandowski! Daar zitten al heel veel praktische tips in. Als je overweegt om met visualisatie te beginnen zou je je bijvoorbeeld kunnen afvragen wat je grootste valkuil is en wat je wil verbeteren. Vervolgens beeld je je de gewenste situaties in. Dat helpt echt!